การพัฒนาสีจากบัวประดับบางสายพันธุ์ สำหรับการวาดภาพบนกระดาษ Development of pigment from some Nymphaea species for paper painting

การพัฒนาสีจากบัวประดับบางสายพันธุ์ สำหรับการวาดภาพบนกระดาษ
Development of pigment from some Nymphaea species for paper painting

คณะผู้ดำเนินโครงการ

นางเยาวมาลย์ น้อยใหม่ 1
ผู้ช่วยศาสตราจารย์รัตนฤทธิ์ จันทรรังสี 2
นายอิศราพงษ์ แคนทอง 1

1. พิพิธภัณฑ์บัว มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลธัญบุรี
2. คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลธัญบุรี

กองอาคารสถานที่ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลธัญบุรี ได้รับงบประมาณสนับสนุนจาก โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี (อพ.สธ.) ประจำปี พ.ศ. 2561

ความเป็นมาและความสำคัญของปัญหา

บัวประดับหรืออุบลชาติจัดเป็นกลุ่มบัวสายหรือบัวก้านอ่อน มักเรียกว่าบัวผัน บัวเผื่อน ซึ่งเป็นบัวพื้นเมืองที่มีอยู่ทั่วไปตามแหล่งน้ำในธรรมชาติรูปทรงดอกเป็นรูปไข่จนถึงกลม ดอกมีหลายกลีบส่วนใหญ่มีกลิ่นหอม สามารถขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ดหรือแยกหน่อปัจจุบันเกษตรกรมีการผสมข้ามสายพันธุ์ (Interspecific hybridization) หรือปรับปรุงพันธุ์ให้มีความสวยงามเพื่อเพิ่มมูลค่าของบัวประดับพืชที่มีคุณสมบัติให้สารสี สามารถนำมาใช้ในการปรุงแต่งอาหารทำให้น่ารับประทาน สีธรรมชาติจากพืชมีความปลอดภัยต่อผู้ผลิตและผู้บริโภคหาง่ายใช้วัตถุดิบจากท้องถิ่น ราคาถูก มีสีอ่อนนุ่มนวล สบายตา ลดการใช้สารเคมีที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพและสิ่งแวดล้อมช่วยลดปริมาณการนำเข้าสีสังเคราะห์จากต่างประเทศ สร้างความตระหนักในการอนุรักษ์ต้นไม้และสิ่งแวดล้อม การใช้ประโยชน์ด้านสีจากบัวยังมีการศึกษาน้อยมาก และยังไม่มีรายงานการศึกษาการนำสีจากบัวมาใช้ในงานด้านศิลปกรรม การศึกษาครั้งนี้จึงได้เล็งเห็นศักยภาพของบัวไทย ในการนำมาเป็นต้นแบบการผลิตสี ที่สามารถนำมาประยุกต์ใช้ในการวาดภาพบนกระดาษ เพื่อพัฒนาให้เกิดศักยภาพสูงสุดของการใช้ประโยชน์จากบัวประดับ หากมีการศึกษาและพัฒนาอย่างต่อเนื่องก็น่าจะเป็นการเพิ่มมูลค่ามหาศาลในเชิงพาณิชย์

เป้าหมาย

องค์ความรู้ใหม่ของการใช้ประโยชน์ด้านสีจากบัวประดับของไทยนักศึกษาศิลปะ อาจารย์สอนศิลปะ และศิลปิน มีสีจากบัวประดับสำหรับทางเลือกสามารถนำไปวาดภาพ และสร้างสรรค์ผลงานศิลปะ

วัตถุประสงค์

1. เพื่อสนองพระราชดำริตามโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชฯ (อพ.สธ.)
2. เพื่อพัฒนาสีจากบัวให้ได้สีวัตถุธาตุทางศิลปะ
3. แปรรูปบัวประดับให้เป็นผงสี
4. เพื่อพัฒนาสีสำหรับวาดภาพบนกระดาษ

บัวประดับที่ศึกษาวิจัย

การเตรียมตัวอย่างบัว

1. เก็บตัวอย่างดอกบัวที่มีความสมบูรณ์ ไม่มีลักษณะอาการของโรค นำตัวอย่างมาล้างให้สะอาด
2. เตรียมตัวอย่าง โดยเด็ดกลีบดอก สำหรับเหง้าหั่นเป็นชิ้นเล็กๆ ตัวอย่างสดปั่นละเอียดด้วยเครื่องปั่นผลไม้ ตัวอย่างแห้งตากที่อุณหภูมิห้อง หรือ อบที่อุณหภูมิ 60 องศาเซลเซียส เป็นเวลา 16 ชั่วโมง

การสกัดรงวัตถุจากบัวประดับ

1. ชั่งตัวอย่างน้ำหนัก 100 กรัมสำหรับตัวอย่างสด และ 50 กรัม สำหรับตัวอย่างแห้ง ใส่ในบีกเกอร์ขนาด 500 มิลลิลิตร เติมน้ำหรือตัวทำละลายประมาณ 200 มิลลิลิตร
2. สกัดด้วยวิธีร้อนและเย็น วิธีร้อนโดยการต้มในน้ำเดือดนาน 30 นาที วิธีเย็นโดยการแช่สกัดด้วยตัวทำละลาย เอทานอล ความเข้มข้น 60 เปอร์เซ็นต์
   สารละลายกรดไฮโดรคลอริกความเข้มข้น 1 เปอร์เซ็นต์ ในเอทานอล ความเข้มข้น 60 เปอร์เซ็นต์ และสารละลาย โซเดียมไฮดรอกไซด์ ความเข้มข้น 1 เปอร์เซ็นต์ ในเอทานอลความเข้มข้น60 เปอร์เซ็นต์ คนให้เข้ากันเป็นระยะๆ แช่ในตัวทำละลายแต่ละชนิดนาน 48 ชั่วโมง (ตัวอย่างสดปั่นละเอียดส่วนตัวอย่างแห้งไม่ต้องปั่น)
3. กรองแยกกากออกจากสารสกัดแล้ววัดค่า pH ของสารสกัดที่ได้นำสารสกัดที่ได้
4. ไประเหยตัวทำละลายให้ได้สารสกัดเข้มข้นโดยเครื่องระเหยแบบสุญญากาศ (Rotary Evaporator) ที่สภาวะอุณหภูมิ 50 องศาเซลเซียส

วิธีการสกัด

ผลการสกัดแบบร้อน (การต้ม)  ต้มในน้ำเดือนนาน 30 นาที

การใช้ความร้อนในการสกัดสารให้สีในพืชออกมาปริมาณความเข้มข้นของสี ขึ้นอยู่กับอัตราส่วนและเวลาของการสกัด วิธีการต้มในน้ำ สีของสารกัดที่ได้ใกล้เคียงกับสีจริงของตัวอย่างบัว คือดอกบัวสายสีแดงได้สารสกัดสีชมพูแดง ดอกบัวฉลองขวัญได้สารสกัดสีม่วง ส่วนเหง้าบัวฉลองขวัญ ได้สารสกัดสีเหลือง โดยตัวอย่างแห้งจะมีสีเข้มกว่าตัวอย่างสด ทั้งนี้เนื่องจากตัวอย่างแห้งมีปริมาณความชื้นน้อยกว่าตัวอย่างสด ทำให้สามารถสกัดรงวัตถุได้มากกว่า ในการเลือกวิธีการสกัดสีจากพืช ควรคำนึงถึงวิธีการที่เหมาะสมของพืชแต่ละชนิด และอัตราส่วนที่เหมาะสมระหว่างตัวทำละลายต่อวัตถุดิบ

ผลการสกัดแบบเย็น (แช่ในตัวทำละลาย)

วิธีแช่ในตัวทำละลาย พบว่าจากการแช่ในตัวทำละลายเอทานอลที่มีสภาวะความเป็นกรด (pH 1-4) และความเป็นด่าง (pH 8-11) ที่อุณหภูมิห้อง (27-35องศาเซลเซียส) เป็นเวลา 48 ชั่วโมง สารสกัดที่ได้มีสีแตกต่างไปจากสีจริงเนื่องจากอิทธิพลของ pH ในตัวกลางนั้นๆ เมื่ออยู่ในสภาพที่เป็นกรด ด่างต่างกัน

สกัดด้วยเอทานอล สามารถละลายสารสีออกมาได้มากว่าการสกัดด้วยน้ำกลั่น ให้สารสีได้มากขึ้น ใช้ทำละลายเอนไซม์ในพืช มีความไวในการละลายมากกว่าน้ำ และยังมีฤทธิ์ในการยับยั้งการเจริญเติบโตของจุลินทรีย์ สารสกัดที่ได้มีสีสดและใสกว่าการสกัดด้วยน้ำ ลักษณะไม่ขุ่นและไม่ตกตะกอน เก็บไว้ได้นานที่อุณหภูมิปกติ แต่ต้องปิดฝาให้มิดชิดเพื่อป้องกันการระเหยของแอลกอฮอล์

การแปรรูปผงสีจากบัวประดับ

1. การแปรรูปผงสีจากบัวประดับ เตรียมสารดูดซับ 3 ชนิด ได้แก่ ดินสอพอง ซิลิกาเจล และ ดินเบนโทไนท์ ที่อบแห้งแล้วน้ำหนัก 20 กรัม แล้วเติมสารสกัดลงบนสารดูดซับ โดยเติมทีละน้อยผสมให้เข้ากัน
2. นำบีกเกอร์ที่บรรจุสารสกัดบนสารดูดซับ อบที่อุณหภูมิ 80 องศาเซลเซียส เพื่อไล่ความชื้นออกเป็นเวลา 4-6 ชั่วโมง หรือจนกระทั่งผงสีแห้ง
3. การทำผงสีให้บริสุทธิ์ โดยนำผงสีที่อยู่บนตัวสารดูดซับละลายด้วยน้ำหรือเอทานอลเล็กน้อย ตั้งทิ้งไว้ 1 ชั่วโมง แล้วระเหยสารละลาย จะทำให้ผงสีละเอียดขึ้น นำผงสีที่ได้ไปบดให้ละเอียด

ผลการแปรรูปผงสีจากบัวประดับ

1. โดยวิธีอบให้แห้งด้วยสารดูดซับที่อุณหภูมิ 80 องศาเซลเซียลระยะเวลา 4-6 ชั่วโมง แล้วบดเป็นผงละเอียด เพื่อให้สามารถเก็บไว้ได้นานและนำไปใช้ได้อย่างสะดวก เนื่องจากสารสกัดที่ได้ถ้านำไประเหยแห้ง ไม่สามารถทำให้แห้งสนิทได้ จึงต้องใช้ตัวกลาง เป็นสารดูดซับสีจากสารสกัด ได้แก่ ดินสอพอง ซิลิกาเจล และดินเบนโทไนท์ เนื่องจากคุณสมบัติที่มีพื้นที่ผิวมากจึงทำให้สามารถอุ้มสารให้สีไว้ได้มาก เมื่อนำไปทำให้แห้งจะได้สีที่เคลือบบนตัวดูดซับ และ เมื่อบดให้เป็นผง จะได้ผงสีที่มีความสดใสตามชนิดของตัวดูดซับ
2. พบร้อยละการดูดซับสูงสุดในดินสอพอง และซิลิกาเจลเท่ากับ 55.40 และ 48.38 ตามลำดับ

ลักษณะผงสีที่ได้จากสารดูดซับ 3 ชนิด ได้แก่

ดินสอพอง ลักษณะผงสีละเอียดมีน้ำหนัก มีสีเหลืองถึงสีน้ำตาลแดงการละลายด้วยน้ำสามารถละลายได้ดีในอัตราส่วนผงสี 1 ส่วนต่อน้ำ 1 ส่วน สีมีการตกตะกอนหากตั้งทิ้งไว้นาน	ซิลิกาเจล ลักษณะผงสีละเอียดมากมีน้ำหนักเบา ได้ปริมาณผงสีมากที่สุดมีสีเหลืองถึงสีน้ำตาล ละลายได้ดีด้วยน้ำในอัตราส่วนผงสี 1 ส่วน ต่อน้ำ 2 ส่วน สีนุ่นลื่นมีความโปร่งใส	ดินเบนโทไนท์ ลักษณะผงสีไม่ค่อยละเอียด เป็นก้อนแข็ง มีน้ำหนักมากได้ปริมาณผงสีน้อยเมื่อเทียบกับน้ำหนักมีสีน้ำตาลถึงสีเทาดำ ละลายได้ดีด้วยน้ำในอัตราส่วนผงสี 1 ส่วนต่อน้ำ 5 ส่วน เนื้อสีมีความเหนียวและหนืด สีติดพู่กัน ทำให้ระบายยาก

การทดสอบคุณลักษณะสี

โดยนักศึกษาจิตกรรม อาจารย์ ผู้เชี่ยวชาญด้านทัศนศิลป์ และศิลปินจำนวน 30 คน ประเมินความพึงพอใจต่อการวาดภาพด้วยสีจากบัวประดับด้านความโปร่งใสของสี กึ่งทึบแสงของสี ทึบแสงของสีระดับค่าของสีและคุณภาพโดยรวมของสี

ผลการประเมินความพึงพอใจต่อการวาดภาพด้วยสีจากบัวประดับพบว่าคะแนนความพึงพอใจด้านความกึ่งทึบแสงของสี มีมากที่สุดร้อยละ 76.6 รองลงมา คือความทึบแสงของสี และความโปร่งใสของสีมีคะแนนความพึงพอใจร้อยละ 75.33 และ 72.00 ตามลำดับ ส่วนระดับค่าของสีมีคะแนนความพึงพอใจน้อยที่สุดร้อยละ 70.00 คุณภาพโดยรวมของสีมีคะแนนความพึงพอใจร้อยละ 74.67

ภาพวาดด้วยสีจากบัวประดับ